O Frédéric Chaubin εξηγεί στο Ough! πώς απόκτησε μια σχεδόν εμμονική σχέση με μια σειρά από πανέμορφες και ακατανόητες κατασκευές της πρώην Σοβιετικής ένωσης και τι αντιπροσώπευαν για το καθεστώς πριν καταρρεύσει για πάντα.

Ο Γάλλος φωτογράφος Frédéric Chaubin φωτογράφιζε κτίρια για 10 χρόνια περίπου χρόνια στα νεοσύστατα κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Στη συλλογή του από φωτογραφίες έχει καταγράψει περίπου 90 διαφορετικά κτίρια σε 14 περίπου χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ. Αυτά τα κτίρια δεν ανήκουν σε κανένα αρχιτεκτονικό ρυθμό. Ο ίδιος θεωρεί αυθαίρετα ότι αποτελούν την τέταρτη περίοδο της Σοβιετικής αρχιτεκτονικής. Μιας αρχιτεκτονικής που εφαρμόστηκε στην δεκαετία του ’70 μέχρι το ‘90, περισσότερο εξωτικής στον πυρήνα της. Οι αρχιτέκτονες εκείνης της εποχής ξεφεύγουν από τον μοντερνισμό και αρχίζουν να πειραματίζονται και να εναρμονίζουν τις κατασκευές τους με ένα απόκοσμο τρόπο στον περιβάλλοντα χώρο. Το αποτέλεσμα είναι αινιγματικά πελώρια κτίρια που μοιάζουν να μην έχουν ηλικία, τόπο ή χρόνο, σαν να έχουν έρθει από το μέλλον. O Frédéric Chaubin μίλησε στο Ough! για το πώς απέκτησε μια σχεδόν εμμονική σχέση με τις πανέμορφες και ακατανόητες αυτές κατασκευές και για το τι αντιπροσώπευαν για το Σοβιετικό καθεστώς πριν καταρρεύσει για πάντα.

Επισκεπτόμουν συχνά τα κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στη Βαλτική και έτσι γνώριζα από κοντά αυτές τις χώρες. Έχω αρκετούς φίλους εκεί και με ενδιέφερε να μάθω πως ζούσαν αυτοί οι άνθρωποι επειδή έχουν πάνω κάτω την ίδια ηλικία με μένα. Είμαι λίγο πάνω από τα 50, έτσι οι φίλοι μου είχαν μεγαλώσει την εποχή που η Σοβιετική Ένωση υπήρχε ακόμη.
Η πρώτη φορά που πήγα στη Λιθουανία ήταν το 1996. Παρεμπιπτόντως, είμαι ο αρχισυντάκτης ενός περιοδικού στην Γαλλία, του Citizen K και βρέθηκα στη Γεωργία το 2003 για να πάρω συνέντευξη από τον Έντουαρντ Σεβαρντνάτζε που ήταν τότε ο Πρόεδρος της τοπικής δημοκρατίας. Ήταν υπουργός Εξωτερικών στην Σοβιετική Ένωση την εποχή της Περεστρόικα. Η χώρα ήταν σε κατάσταση χάους και όλα ήταν περίεργα εκεί. Ήταν ακόμη πιο περίεργα από τα κράτη της Βαλτικής. Κάνοντας μια βόλτα στους δρόμους όταν βρισκόμουν εκεί, ανακάλυψα ένα μικρό βιβλίο σε ένα κατάστημα με μεταχειρισμένα που είχε κυκλοφορήσει την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης και αφορούσε τη Γεωργιανή αρχιτεκτονική εκείνων των χρόνων. Μέσα στις σελίδες του ανακάλυψα φωτογραφίες εξαιρετικά αλλόκοτων κτιρίων, τουλάχιστον για μένα, επειδή δεν είμαι στ’ αλήθεια ειδικός με το αντικείμενο. Αποφάσισα ότι ήθελα να δω από κοντά αυτά τα κτίρια και ζήτησα από γνωστούς μου να με πάνε εκεί.

Τράβηξα φωτογραφίες χωρίς να ήξερα αν θα έκανα κάτι με αυτές. Έτσι, γύρισα πίσω στη Γαλλία με αυτή τη συλλογή από φωτογραφίες περίεργων κτιρίων. Αργότερα, γνώρισα στη Λιθουανία μια κυρία που υπήρξε μηχανικός τότε και δούλευε με τον άντρα της που ήταν αρχιτέκτονας σε ένα πρότζεκτ για ένα σανατόριο. Είχε χτιστεί τη δεκαετία του 70 και αυτή και ο σύζυγος της είχαν μείνει μόνοι τους σε ένα δάσος, στην ερημιά με μια επιχορήγηση για να χτίσουν ένα θεραπευτήριο σε μια ελεύθερη, μη ελεγχόμενη ατμόσφαιρα. Και όντως, έφτιαξαν αυτό το κτίριο και υποτίθεται ότι ήταν εμπνευσμένο από την αρχιτεκτονική του Γκαουντί. Για μένα, ήταν μεγάλη έκπληξη και από εκεί ξεκίνησε όλη η ιστορία. Απλά αναρωτήθηκα πως ήταν δυνατό να έχεις την ελευθερία να χτίσεις μια τεράστια κατασκευή χωρίς να έχεις κανένα επίσημο πολιτικό περιορισμό. Πήγα να δω πως μοιάζει το κτίριο και φαινόταν υπερβολικά παράξενο. Βρίσκεται στο Druskininkai, στα σύνορα της Λευκορωσίας. Συνέδεσα αυτό το κτίριο με αυτά που είχα φωτογραφίσει στη Γεωργία και αναρωτήθηκα αν υπήρχαν κάποια κοινά σημεία μεταξύ τους χωρίς να συνειδητοποιήσω ότι είχαν χτιστεί την ίδια χρονική περίοδο, τα τελευταία δηλαδή 20-25 χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης.

Άρχισα τότε να θυμάμαι και κάποια άλλα κτίρια - επίσης παράξενα – που είχα δει. Τα είχα απλά παρατηρήσει αλλά δεν το είχα ερευνήσει περισσότερο. Αποφάσισα, λοιπόν, να επιστρέψω στην συγκεκριμένη περιοχή με σκοπό να βρω κάποιο συνδετικό κρίκο και με την ιδέα της ανακάλυψης μιας ολόκληρης σειράς από τέτοιες ασυνήθιστες κατασκευές. Κυρίως όμως για να καταλάβω αν υπήρχε ένα συγκεκριμένο στυλ αυτής της περιόδου ή μια εξήγηση που θα μπορούσε με κάποιο τρόπο να δώσει ένα πλαίσιο σε αυτό το συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό στυλ. Δεν είμαι ειδικός, δεν έχω σπουδάσει αρχιτεκτονική. Με ενδιαφέρει περισσότερο η πολιτισμική, αισθητική, κοινωνιολογική και ανθρωπολογική πλευρά της αρχιτεκτονικής. Οι ιστορίες δηλαδή πίσω από τα κτίρια, τις ιστορίες πίσω από τα στυλ, τις πολιτισμικές εξηγήσεις σχετικά με τα σχήματα που έχουν τα κτίρια.

Γεννήθηκα στην Νοτιοανατολική Ασία και δεν με εντυπωσιάζει πολύ ο κλασσικός εξωτισμός. Εννοώ ότι για μένα η Αφρική και η Ασία δεν είναι εξωτικές χώρες. Με ελκύουν περισσότερο σχήματα και φαινόμενα που βρίσκονται ανάμεσα στα πλαίσια. Τα πράγματα που διαστρεβλώνουν τους αισθητικούς κανόνες. Αυτό αισθάνθηκα όταν ήρθα αντιμέτωπος με αυτού του είδους την αρχιτεκτονική. Το αντίκτυπο που είχαν πάνω μου ήταν ακόμη πιο δυνατό επειδή δεν έχω μια ευρεία αρχιτεκτονική μόρφωση. Επομένως, αντίκριζα αυτά τα κτίρια εντελώς αμερόληπτα.       

Αν θέλει κάποιος να προσεγγίσει τα κτίρια αυτά, πρέπει να λάβει υπόψη του το Σοβιετικό σύστημα. Τα πάντα σύμφωνα με το νόμο ήταν παραγγελίες του κράτους και η κατασκευή τους ήταν συνδεδεμένη με αποφάσεις της κρατικής διοίκησης που διαφέρουν αρκετά από το δικό μας σύστημα, από τον δικό μας κόσμο. Σε αυτό το σύστημα, συνειδητοποίησα ότι υπήρχαν δύο κατηγορίες κτιρίων. Από τη μία είχες τις κατοικίες, ίσως τα πιο σημαντικά κτίρια στα οποία οι άνθρωποι ζούσαν και στα οποία δεν τους ένοιαζε τόσο η αισθητική που θα είχαν. Και από την άλλη είχες κτίρια μιας διαφορετικής κατηγορίας, τα οποία είχαν ένα συλλογικό σκοπό και συσχετιζόταν με την διασκέδαση ή την κουλτούρα ή την ιδεολογία.

Αυτός ο τύπος κτιρίων συμπεριλάμβανε τα μουσεία, την όπερα, τα θέατρα, τους κινηματογράφους, τα σανατόρια και τα καλοκαιρινά θέρετρα. Όλα αυτά τα κτίρια είχαν μια λίγο πιο διαφορετική αισθητική προσέγγιση, μια τελετουργική διάσταση. Για παράδειγμα, σε αυτή τη σειρά κτιρίων που σχετιζόταν με τους γάμους είχες ένα είδος συλλογικού γαμήλιου παλατιού, το ίδιο συνέβαινε στα κτίρια για να πενθήσεις, τα κρεματόρια κτλ. Επειδή έβρισκα αυτά τα κτίρια ελκυστικά, έπρεπε να βρω το λόγο που τα έκανε τόσο μοναδικά και τον τρόπο που ο σκοπός τους γινόταν αντιληπτός στη Σοβιετική Ένωση. Για παράδειγμα, τα γαμήλια παλάτια και τα κρεματόρια ήταν πολύ πρωτότυπα στο σχέδιο τους επειδή στο Σοβιετικό κόσμο, μια από τις προτεραιότητες τους ήταν να ξεφορτωθούν ό,τι είχε να κάνει με τη θρησκεία ή οποιαδήποτε ατραξιόν είχε σχέση με αυτή, έτσι αυτά τα κτίρια έπρεπε να κουβαλούν μια επιβλητικότητα που έπρεπε να είναι ορατή αισθητικά. Μια επιβλητικότητα που θα έπρεπε να είναι τόσο δυνατή, ώστε να πάρει τη θέση ενός ναού και που σκοπό είχε να αντικαταστήσει και να ξεφορτωθεί την παραδοσιακή συνήθεια που έφερνε τον κόσμο στις εκκλησίες.

Αυτά τα κτίρια μοιάζουν σαν μνημεία, είναι η πιο δραματική διάσταση αυτών των κατασκευών και αν προσθέσεις το γεγονός ότι πολύ συχνά είναι απομονωμένα, αυτό κάνει το οπτικό θέαμα ακόμη πιο ισχυρό. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που τα βρήκα τόσο ελκυστικά επειδή μερικές φορές ήταν απλά ένα κτίριο πάνω σε ένα λόφο, τελείως απομονωμένο, που σου δίνει την αίσθηση ενός κάστρου. Αυτός ο τρόπος σαν να ήταν σκηνοθετημένα μέσα στο περιβάλλον, έβγαζε προς τα έξω μια συγκεκριμένη κατάσταση που ενίσχυε την αισθητική ιδιαιτερότητα τους. 

     
Τα περισσότερα από αυτά δεν είναι εγκαταλειμμένα σήμερα. Μου πήρε περίπου 10 χρόνια για να τραβήξω αυτές τις φωτογραφίες. Από τότε ορισμένα ίσως να έχουν υποστεί κάποια φθορά. Επίσης εξαρτάται από το μέρος τα οποίο βρίσκονται, επειδή υπάρχουν χώρες που προσπαθούν να ξεφορτωθούν αυτού του είδους την αρχιτεκτονική για ιδεολογικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, στη Γεωργία, τα κτίρια που είχα φωτογραφίσει, έχουν κατεδαφιστεί από τότε.

Ορισμένα όμως έχουν ανακαινιστεί, κάτι που δεν είναι και πάντοτε κάτι καλό, επειδή όταν τα ανακαινίζουν τα μεταμορφώνουν. Κάνουν κάτι καινούργιο, τελείως διαφορετικό, χωρίς να έχουν κανένα σεβασμό στη δουλειά και το αρχικό όραμα του αρχιτέκτονα. Θα έλεγα, βασικά, ότι στην πλειοψηφία τους δεν είναι εγκαταλελειμμένα. Επίσης ένας από τους σκοπούς μου ήταν να δουλέψω σαν φωτογράφος πάνω σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και μια από τις σκέψεις μου ήταν να δώσω προτεραιότητα στα κτίρια που στέκονταν όρθια και έμοιαζαν ότι χρησιμοποιούνταν ακόμη και ήταν σε καλή κατάσταση. Ήθελα να αποφύγω τη μόδα που έχει επικρατήσει με την μοντερνιστική φωτογράφιση ερείπιων και που τη βλέπεις παντού τελευταία. 

      
Τα συγκεκριμένα κτίρια ήταν προϊόντα της εποχής τους και είναι πολύ σημαντικό αυτό, επειδή εκείνα τα χρόνια ήταν αρκετά περίεργα. Εν μέρει εξηγεί γιατί αυτή η αρχιτεκτονική είναι τόσο διαφορετική και απρόσμενη. Ήταν η μεταβατική περίοδος της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν η αρχή του τέλους κατά κάποιο τρόπο. Η αρχή μιας διαδικασίας που θα έφερνε το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Έτσι αυτή η αρχιτεκτονική είναι η αρχιτεκτονική ενός καταρρέοντος συστήματος. Για μένα, αυτή είναι μια πολύ προσωπική δήλωση. Μπορεί κάποιος ειδικός να το βρει ηλίθιο αλλά για μένα εκφράζει τις νέες ενέργειες, την ενέργεια δηλαδή του κόσμου που ήδη σκεφτόταν να παράγει κάτι διαφορετικό. Η Σοβιετική Ένωση ήταν ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Το συνειδητοποίησα αρκετά γρήγορα. Οτιδήποτε χτιζόταν έπρεπε να έχει την άδεια του κράτους και τα σχήματα τους ήταν παρόμοια μεταξύ τους.

Δεν θεωρώ την αρχιτεκτονική αυτή ακριβώς μοντερνιστική. Ο μοντερνισμός στη Σοβιετική Ένωση ήρθε το 1955 με την άνοδο του Khrushchev στην εξουσία. Ο Khrushchev ξεκίνησε μια νέα περίοδο, απορρίπτοντας όλο το προηγούμενο Σταλινιστικό ρυθμό, που είχε περισσότερο διακοσμητικό και βαρύ ύφος. Πήγε προς τον μοντερνισμό, έδωσε προτεραιότητα στο τσιμέντο, έδωσε προτεραιότητα στους μηχανικούς και ακολούθησε το δρόμο των διεθνών τάσεων της αρχιτεκτονικής. Το έκαναν για περίπου 20 χρόνια, μια παρόμοια αρχιτεκτονική με αυτή που βρίσκουμε στο Δυτικό κόσμο, αν εξαιρέσεις το ότι ήταν λίγο πιο ψηλή, λίγο πιο απλή και πιο εκφραστική. Με το τέλος του Brezhnev βασικά και με την αρχή της Περεστρόικας, μπαίνεις σε μια νέα μορφή ενέργειας με διαφορετικά σχήματα να εμφανίζονται και διαφορετικές τάσεις αρχιτεκτονικής από τη μια χώρα στην άλλη, από τη μία πρώην Σοβιετική δημοκρατία στην άλλη.

Θυμάμαι κάποτε όταν ήμουν στην Αγία Πετρούπολη, έναν πολύ παγωμένο χειμώνα, τόσο που ο Φιλανδικός Κόλπος είχε παγώσει και μπορούσες να περπατήσεις πάνω στη θάλασσα. Ήθελα να φωτογραφήσω μια αποβάθρα που είχε ένα πολύ ψηλό κτίριο που βρισκόταν στο λιμάνι της Αγίας Πετρούπολης. Περπάτησα στον πάγο και προσπάθησα να πάρω μια φωτογραφία από τη θάλασσα προς το λιμάνι. Η θερμοκρασία πρέπει να ήταν περίπου στους μείον 28 ή μείον 29 βαθμούς. Πήγα εκεί με ένα ρώσο φίλο μου και αμέσως καταλάβαμε ότι ήταν σχεδόν αδύνατο να τραβήξεις φωτογραφίες επειδή περπατούσαμε στην επιφάνεια ενός παγωμένου κόλπου με σχεδόν τίποτα να εμποδίζει τον αέρα και τρέμαμε από το κρύο ενώ τα πάντα τριγύρω μας ήταν μπλοκαρισμένα. Αποφασίσαμε επομένως να ζητήσουμε τη βοήθεια της τοπικής ακτοφυλακής με σκοπό να χρησιμοποιήσουμε ένα χόβερκραφτ. Συναντήσαμε κάποιους φρουρούς που βαριόντουσαν τη ζωή τους και δεν είχαμε άλλη επιλογή από το να δούμε τον αρχηγό της ακτοφυλακής ο οποίος ήταν συνταγματάρχης. Αυτός αποφάσισε ότι έπρεπε να πιούμε κάνα δυο ποτηράκια μαζί του πρώτα. Έτσι έβγαλε ένα μπουκάλι ουίσκι και καταλήξαμε τελείως μεθυσμένοι αλλά μας έδωσε το σκάφος που θέλαμε για τις φωτογραφίες – οι οποίες βγήκαν όλες χάλια. Είχε πολύ πλάκα επειδή μέχρι να τον πείσουμε να μας δώσει το χόβερκραφτ έπρεπε να ακούσουμε την ιστορία της ζωής του, του πατέρα του πού ήταν κυβερνήτης σε υποβρύχιο, τις διασυνδέσεις που είχε με την τοπική αυτοδιοίκηση, την φωτογραφία που πήρε μαζί με τον Πούτιν, κτλ. Μίλαγε ασταμάτητα για δύο ώρες πριν μπορέσουμε να φύγουμε.

Η αρχιτεκτονική αυτών των κτιρίων βγάζει μια πολύ έντονη αίσθηση ενός εξιδανικευμένου οράματος για το μέλλον. Αυτή την εποχή περνάμε ένα είδος τρομακτικής νοσταλγίας για τη μοντερνιστική περίοδο που στόχευε στο μέλλον. Δεν έχουμε πλέον έναν οπτιμισμό γι’ αυτά που θα μας φέρει, ζούμε με ένα φόβο για το μέλλον. Αυτός είναι ένας λόγος που πιστεύω πως υπάρχει τέτοιο ενδιαφέρον για τις δεκαετίες του ’50, ’60, και του ’70 και είναι πολύ προφανές. Είναι σαν αυτό που είπε ένας από τους διασημότερους κυβιστές ζωγράφους ο George Bracques ότι: «Η τέχνη γίνεται για να προβληματίζει, η επιστήμη για να καθησυχάζει.» Τώρα συμβαίνει το αντίθετο. Οι άνθρωποι είναι τρομοκρατημένοι από την επιστήμη και αντίθετα έχουν αναπτύξει έναν στενό δεσμό με την τέχνη. Δεν συνέβαινε αυτό παλιότερα. Το βιβλίο ήταν πολύ πετυχημένο και ήταν μια έκπληξη για μένα αλλά νομίζω ότι μπορείς να εξηγήσεις την επιτυχία του επειδή υπάρχει αυτή η έντονη νοσταλγία γι’ αυτά τα χρόνια. Επίσης υπάρχει μια διάσταση που τη θεωρώ πολύ σημαντική. Η τάση μίμησης που συνέβαινε μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Η Σοβιετική Ένωση ακολουθούσε από πίσω τις Ηνωμένες Πολιτείες. Προσπαθούσαν να ενσωματώσουν τις αισθητικές τους αξίες και αντέγραφαν πολύ. Είχαν την ίδια εμμονή με την επιστήμη, το μέλλον και το διάστημα. Για μένα ήταν μια έκπληξη όταν συνειδητοποίησα ότι τελικά δεν υπήρχαν και τόσες διαφορές ανάμεσα στους δύο αυτούς κόσμους, ενώ όταν ήμουν νεότερος πίστευα ότι υπήρχε μια ριζική απόσταση ανάμεσα τους. Τελικά δεν υπήρχε καμία. 

    
Μια από τις απορίες που είχα κατά τη διάρκεια των φωτογραφήσεων ήταν να ανακαλύψω αν οι αρχιτέκτονες της Σοβιετικής Ένωσης ήξεραν τι συνέβαινε στον υπόλοιπο κόσμο σε σχέση με την αρχιτεκτονική. Ήξεραν πάνω, κάτω; Ή ήταν εντελώς απομονωμένοι; Είχαν τη δυνατότητα να μάθουν μέσω κάποιων επαφών που διατηρούσαν; Στην πραγματικότητα ήξεραν πολλά περισσότερα από όσα πίστευα αρχικά και οι τάσεις ήταν οι ίδιες στην Ανατολή και τη Δύση, κάτι που είναι επίσης εντυπωσιακό.  

Τα συγκεκριμένα κτίρια μπορείς να τα βρεις σε όλο τον κόσμο. Μπορείς να τα βρεις στο Λονδίνο ή το Παρίσι. Αν είσαι στα προάστια του Παρισιού ή στις περιοχές που έχουν αναπτυχθεί τη δεκαετία του ’70, αλλά δεν είναι απομονωμένα και δεν είναι τόσο εντυπωσιακά όπως αυτά που φωτογράφισα, επειδή είναι κολλημένα δίπλα σε άλλα κτίρια. Υπάρχουν όμως και είναι συνδεδεμένα με τα 70’ς που είναι τρελά, ανοιχτόμυαλα, οπτιμιστικά χρόνια. 

Το βιβλίο του Frédéric Chaubin, CCCP -  Cosmic Communist Constructions Photographed, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Taschen.